Ngõ hồn hoang và dấu địa đàng trong tác phẩm “Chiếc Cặp” của Hiromi Ka

Gửi Sài Gòn những tháng năm tuổi trẻ…

Hiromi Kawakami hẳn là một cái tên chưa mấy quen thuộc với độc giả Việt Nam. Ngoài một truyện ngắn “Chuột chũi” được dịch và giới thiệu trong tuyển tập truyện ngắn Nhật Bản hiện đại “Trăng cười”(*) thì hầu như không còn gì nữa. Nhắc đến văn học Nhật Bản, người ta chỉ nhớ đến Akutagawa Ryunosuke, Kawabata Yasunari, Dazai Osamu, Mishima Yukio và các tác giả hiện đại khác như Murakami Haruki, Murakami Ryu và Yoshimoto Banana… mà thôi. Điều đó thật là đáng tiếc vì Nhật Bản còn rất nhiều các nhà văn xuất sắc, đặc biệt là các nhà văn nữ mà một trong số đó là Hiromi Kawakami.

(*) Tuyển tập truyện ngắn Nhật Bản hiện đại, Nhiều tác giả, Hoàng Long tuyển chọn và dịch, Nxb Văn học và Công ty sách Phương Nam, 2016

Trong các nhà văn nữ Nhật Bản hiện đại, chúng ta thấy cả Banana và Kawakami đều tinh tế dịu dàng và sắc sảo. Và chủ đề chính của hai tác gia này cũng là về tình yêu và nỗi cô đơn. Tuy đôi khi Kawakami lại viết về thân phận con người dưới góc nhìn khác khiến ta liên tưởng đến Kafka.

Như truyện “Chuột chũi” của nàng khiến ta nhớ đến “Hang ổ” của Kafka vậy. Lấy góc nhìn từ một con chuột đi thu lượm những con người vô dụng mất hết sức sống về hang ổ của mình, truyện tràn ngập yếu tố huyễn tưởng để mỉa mai về cuộc sống và bản chất con người. Nếu nói rằng nghệ thuật “dĩ huyễn độ chân” thì truyện ngắn này đã thực hiện được điều này gần như hoàn hảo. Qua góc nhìn của loài chuột chũi, loài người mới kỳ lạ, nhỏ bé, đáng thương, thường mất đi khí lực sống và sẵn sàng tự sát bất cứ lúc nào. Nhà văn nữ Rieko Matsuura đã nhận xét về tác phẩm của Kawakami:“Với Hiromi Kawakami, thế giới thường nhật diễn ra trơn trụi và buồn tẻ, nhưng nó sẵn sàng chuyển hóa tức khắc thành một thế giới khác, nơi mà con người trở thành những con vật, bị ám ảnh bởi sự gia tăng số lượng những kẻ đến sau, chúng ta có thể ví von đó như là một dạng âm bản của ”Alice ở xứ sở diệu kỳ”. Sự huyễn tưởng được đẩy lên tối đa bằng tất cả những yếu tố của cuốn truyện, từ kết cấu cho tới phong cách, từ những phép ẩn dụ cho tới kỹ thuật sử dụng các ký tự. Tất cả đều được lựa chọn một cách tỷ mỷ và tinh tế”. (*)

(*) Rieko Matsuura, Các nhà văn nữ Nhật Bản, một cuộc đảo chiều tinh tế, Dương Thắng dịch.

Tuy ít được độc giả Việt Nam biết đến nhưng Kawakami rất nổi tiếng, không chỉ riêng ở Nhật Bản. Nàng nhận được cả giải thưởng văn học Akutagawa và Tanizaki. Tác phẩm của nàng được dựng thành phim và được dịch ra mười lăm ngôn ngữ trên thế giới.

“Chiếc cặp” là quyển tiểu thuyết đầu tiên của Hiromi được dịch ra Việt ngữ (*). Không như các tác phẩm huyễn tưởng khác của Kawakami, “Chiếc cặp” viết về đời sống thường nhật. Tác phẩm này đạt giải Tanizaki năm 2001.

(*) Hiromi Kawakami, Chiếc cặp, Bảo Khanh dịch, Nxb Phụ nữ, 2019.

Một câu chuyện tình của hai người không còn trẻ

“Chiếc cặp” là chuyện tình giữa hai người trung niên, giữa thầy và trò. Một “Vòng tay học trò” phiên bản nữ. Các chương sách đặt như thơ gợi nhớ đến kiệt tác “Tiếng rền của núi”, “Ngàn cánh hạc” của Kawabata. Những tựa đề của các chương sách như “Thưởng hoa”, “Hái nấm”, “Chớp xuân”, “Trên đảo”, “Bãi bùn và giấc mơ kỳ lạ”…thơ mộng như những bài haiku và còn rất nhiều những bài haiku xen lẫn khiến ta tưởng mình lạc vào một không gian xa xưa nhưng vẫn giữ được tâm tình hiện đại. Sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại luôn là điểm mạnh của người Nhật Bản. “Mặt trăng và những viên pin”. Đó là chương mở đầu tác phẩm. Tsukiko, ba mươi bảy tuổi tình cờ gặp lại người thầy dạy mình môn ngữ văn thời trung học tại một quán rượu quen. Khi được thầy mời về nhà, Tsukiko phát hiện thầy có một sở thích kỳ lạ, sưu tầm những viên pin cũ. Hay đúng hơn là không nỡ vứt đi. Những viên pin còn chút ít năng lượng cuối cùng, lóe lên khi dùng máy thử. “Dấu hiệu bé nhỏ nhất của sự sống”, dù cuối cùng “chúng cũng tê liệt cả thôi”. Cũng như khởi đầu mối tình với Tsukiko là năng lượng sống cuối cùng của Sensei (先生), tức là “tiên sinh”, tên gọi kính trọng dành cho người lớn tuổi hay giáo viên của mình. Như chiếc que diêm một lần thắp sáng trong đêm, nuôi dài thêm chút tin yêu rồi cuối cùng tịch liêu chìm khuất nhưng cũng đủ mang theo chút hành trang kỷ niệm của đoạn đường cuối cùng.

Cả truyện là những cơn say. Ta đều biết là say tình. Nhưng Kawakami không nhắc đến điều đó. Cả Tsukiko là Sensei cũng không bao giờ thừa nhận về tình yêu dành cho nhau đến tận phút cuối cùng. “Tiếng yêu chưa lần nói mà đường yêu chân đã bước vào rồi” (Trúc Phương). Kawakami chỉ viết về những cơn say rượu. Không gian hẹn hò kéo dài từ quán bar này đến quán rượu kia. Dường như hai nhân vật chính lúc nào cũng phảng phất men say. Vì ai cũng biết đây chỉ là những khoảnh khắc ngắn ngủi và có thể luôn là lần cuối cùng. Đối với Sensei mà nói, tâm tình của ông thật giống một câu nhạc của Trúc Phương “Ta bước chậm vào đường yêu, nên hay ưu tư thật nhiều, đôi khi hỏi lòng chuyện lâu dài yêu có vui không, mình cho nhau thời gian trắng đó, buồn hay vui đời xui bất chợt đâu ngờ”. Thời gian xin dành cho em trong cơn say, xin gục ngã dưới lớp rêu ngà huyền hoặc của ái tình. Và qua đó những tinh tế trong văn hóa ẩm thực của người Nhật được khắc họa lên rõ nét. Chúng ta biết rằng nấm Nhật ngon nhất không phải chỉ có matsutake mà còn có nấm iguchi vị khá mặn hay nấm shimeji murasaki có thể nướng ngay tại chỗ và thưởng thức. Tất nhiên rồi, cùng với rượu sake.

Tiểu thuyết, hay nói đơn giản là văn chương, thú vị hơn sách lịch sử. Vì không chỉ miêu tả văn hóa, diễn biến thời cuộc, ta còn hiểu được cả tâm tư của con người thời đại đó. Dù cách xa không và thời gian nhưng những tâm tình có thể đồng điệu một cách đáng kinh ngạc khi chúng ta cùng chung thân phận loay hoay tìm kiếm ảo ảnh trên đường mưa gió hồng trần.

Không phải ngẫu nhiên mà truyện Genji được xem là cẩm nang để hiểu về cuộc sống cung đình thời Heian và Genji, dù là hình mẫu giả tưởng vẫn được tác giả Sakaiya Taichi chọn làm một trong 12 người sáng lập ra nước Nhật(*) như là một chính khách thanh nhã mẫu mực và đầy chất quý tộc thời Heian.

(*) Sakaiya Taichi, Mười hai người lập ra nước Nhật, Đặng Lương Mô dịch, Nxb Chính trị quốc gia, tái bản 2017.

Ái tình hay ảo ảnh hư không?

Trong tác phẩm “Chiếc cặp”, sự biến chuyển tinh tế trong tình yêu của hai con người từng trải qua mưa gió với những cung bậc thăng trầm được gợi tả giữa một không gian đầy hương vị sake, thơ haiku, đi ngắm pháo hoa, hái nấm, thưởng trăng…Nếu chỉ đọc những quyển sách nghiên cứu lịch sử Nhật Bản hiện đại, chúng ta sẽ chẳng bao giờ biết được những sự tủi thân, giận hờn của những phận người nhỏ nhé. Như cơn ghen tuông biến thành hồn ma bóp cổ tình địch của phu nhân Rokujo trong truyện Genji hay cơn ghen đằm thắm dịu dàng của Tsukiko khiến nàng như thể một cô gái mới lớn đầy bướng bỉnh trong “Chiếc cặp”. Những chi tiết đó khiến ta cảm thấy thú vị và đồng cảm. Trong nhân vật nhiều khi phản chiếu chính bản thân chúng ta.

Như những kẻ say lang thang trong một không gian nồng nàn hương vị sake, tình yêu cũng chỉ là một cơn say dài. Tình yêu thì cổ xưa nhưng vẫn luôn mới mẻ và hiện đại. Vì cho dù xã hội phát triển đến đâu, tâm lý và bản chất con người ngàn năm vẫn thế. Do đó, Genji và Tsukiko cũng là những mẫu người tình muôn thuở.

Và hạnh phúc cũng như thể là pháo hoa. Đó là tên gọi của những phút giây ngắn ngủi gần như là một ảo ảnh.

Chiếc cặp của Sensei là vật bất ly thân lúc nào ông cũng mang theo bên mình. Gánh nặng của quá khứ vô hình. Có lần Tsukiko đã hỏi Sensei “cứ như cả thế giới của Sensei được nhét đầy trong đó?”. Sensei đã gật đầu.

Và chiếc cặp đó chứa đựng những gì. Chỉ có sự trống không.

Sự trống không kia như một công án của Thiền Tông. Công án “Vô” hay một kiểu “Vô môn quan” tình ái. Cửa nào cho nàng và cửa nào cho ta? Biết đâu bước vào, chỗ nào đi ra? Có chút gì đáng giá hay cuối cùng nói như nhà văn Uehara trong tác phẩm “Tà dương”: “Con đường tình ái cất công đi lại biến thành một vở hài kịch”?

Khi chúng ta hàng ngày đi qua những nỗi niềm buốt giá, chút ấm áp trong tim mình có lẽ là thứ sưởi ấm duy nhất. Chiếc cặp là hành trang ước mơ, là gánh nặng của tuổi tác và ký ức đồng thời là nhắc nhở của chính mình ngày xưa. Gánh nặng ghê gớm nhất của cuộc đời lại rất vô hình và dường như trống rỗng.

Cái hay của chi tiết công án “chiếc cặp trống không” này là ở chỗ tùy theo trải nghiệm của độc giả với những căn cơ và độ tuổi khác nhau lại cảm nhận sức nặng của sự trống không này một khác. Có thể nhẹ như lông hồng mà cũng có thể nặng như núi Thái Sơn. Buông được thì nhẹ mà chấp quá thì nặng ngàn cân. Tình yêu cũng vốn dĩ là thứ không thể nào cân đo đong đếm được. Nó vừa là quà tặng vừa là đòn trừng phạt cho những lữ khách mải miết trên nỗi đau đường trần.

Sau khi Sensei qua đời, và chiếc cặp được con trai ông chuyển giao lại cho Tsukiko. Khi đó, nàng mới cảm nhận được sức nặng của sự trống rỗng đó.

Trong suốt cuộc tình, nếu như ta có thể gọi như vậy, hai người chỉ lặng lẽ đi uống cùng nhau, trò chuyện và đi du lịch. Chỉ duy nhất một lần ôm nhau ngủ. Khoảng ba năm sau Sensei qua đời. Tsukiko còn lại một mình. Những tâm hồn hoang vu đó đã trở lại hoang vu.

Như bài thơ của Seihaku Irako mà Sensei có lần dạy cho Tsukiko “Trong nỗi cô đơn tôi trôi dạt lẻ loi trên đường dài, áo choàng tả tơi không ngăn gió lạnh, và đêm nay bầu trời sáng tỏ, càng khiến nỗi lòng đau bội phần hơn”.

Đã từng cô đơn và khi cảm thấy quen thuộc với nỗi cô đơn ấy, tình yêu đến bất ngờ vuốt ve cho lòng ấm. Khi chưa kịp quen mùi, tình vỗ cánh bay xa. Cô đơn trở lại đau hơn vạn thuở.

Nhưng tình yêu ban cho con người niềm an ủi. Tuy chỉ một thời gian ngắn ngủi, và dấu tình yêu có vẻ như còn xa cách địa đàng nhưng sương khói tình đã hơn một lần dâng kín ngõ hồn hoang.

“Những đêm dài, tôi mở chiếc cặp của Sensei và nhìn vào bên trong, trống rỗng và hụt hẫng. Không có gì vương lại ngoài khoảng không tĩnh lặng muộn phiền”.

Một chiếc cặp di vật. Trống không. Nàng lấp đầy tâm tư và kỷ niệm của mình với Sensei vào đó. Chiếc cặp của tình yêu và hành trang kỷ niệm. Không gì có thể đong đếm và định giá được những nỗi niềm. Do đó, không có gì nhẹ hơn và nặng hơn hư không. Hư không cũng chính là ảo ảnh. Chúng ta đi tìm kiếm những ảo mộng tên gọi ước mơ, tình yêu. Nhưng cô đơn mới là thứ còn lại. Gánh nặng của ký ức đã được chuyển sang cho Tsukiko. Nhưng sống, xét đến cùng tận là việc tự an ủi mình, tự làm mình vui, còn lại ngoại vật tất thảy cứ vẫn sẽ mãi là ảo ảnh hư không.

Khi chúng ta còn lang thang trường mộng… có tên gọi cuộc đời.

Hoàng Long