Khi Loài Vật Lên Ngôi

Trong cuốn sách, sự diệt vong của loài người trước thế lực của sa giông được miêu tả là một quá trình xô đổ những quân dominos bắt nguồn từ chính bàn tay con người hại mình. Con người khai thác sức lao động của sa giông, từ hợp pháp đến phi pháp, thậm chí còn tổ chức buôn lậu sa giông, trao những thứ vũ khí, công cụ tối tân cho chúng. Để rồi rốt cuộc, chính tham vọng của con người đã gây nên Mình đọc cuốn sách như thể xem một tập phim của “Black Mirror”, đọc một tác phẩm alternate history, khi lịch sử bị đảo lộn, khi mà thời điểm lẽ ra phải là Thế chiến 2, lẽ ra phải là cuộc chiến giữa quan Đồng minh và quân Phát xít, rốt cuộc lại là cuộc chiến của loài người chống lại sự bành trướng của sa giông. Đọc mà ớn lạnh và hãi hùng ở nhiều đoạn, mặc dù cách viết của tác giả thì nhiều chỗ rất hài hước…
“Khi loài vật lên ngôi” – của Karel Čapek là một tác phẩm văn chương mang đầy tính tiên tri pha lẫn hài hước, châm biếm và phản biện xã hội cực kỳ sâu sắc; từ khoa học, nghệ thuật, giáo dục, kinh doanh, chính trị, chủ nghĩa phát xít, chủ nghĩa nô lệ, chủ nghĩa quân phiệt, pháp luật, tôn giáo, triết học, sự phân biệt chủng tộc, quyền lực báo chí, và mọi đặc điểm của bản chất con người mà ta có thể nghĩ đến, không gì thuộc về con người mà xa lạ với Karel Čapek!

Hoàn toàn không phải là quá lời coi “Khi loài vật lên ngôi” là một trong những tác phẩm đỉnh cao của nghệ thuật giễu và nhại. Việc mô phỏng các phong cách văn chương ở tác phẩm này bắt đầu từ rất sớm, ngay từ những trang đầu của “Khi loài vật lên ngôi”, khi câu chuyện về tay thuyền trưởng J. van Toch phát hiện ra một giống sa giông sinh sống dưới nước có khả năng đứng bằng chi sau, chi trước bước cầm nắm, có trí khôn và có khả năng bắt chước và huấn luyện để làm theo các hoạt động của giống người, được ông ta đào tạo trở thành nô lệ săn ngọc trai: những trang viết về hòn đảo xa xôi trên trái đất có dáng dấp của du ký thời Victoria, với sự pha trộn của đủ các loại ngôn ngữ địa phương và sắc tộc. Chậm rãi, từng bước, sự mô phỏng tăng tốc, theo tốc độ phát triển và lan tỏa của loài sa giông. Ở “Khi loài vật lên ngôi” có một cấu trúc song song giữa sự lên ngôi của sa giông và sự lên ngôi của giễu nhại.
Các văn bản tác hợp với nhau trong một dòng cuồn cuộn của nhại, chế giễu không loại trừ một đối tượng nào: từ các nhà khoa học, đến báo chí, đến doanh nhân, đến giới văn nghệ sĩ, chính trị gia, các loại hiệp hội của phụ nữ, của nhân quyền, của nhân văn, của liên hiệp châu Âu; từ chủ nghĩa khoa học, chủ nghĩa tiêu dùng, chủ nghĩa thực dụng, chủ nghĩa phát xít, chủ nghĩa cộng sản, chủ nghĩa tư bản, chủ nghĩa thực dân… Tất cả các loại chủ nghĩa đều có thể soi mình trong “Khi loài vật lên ngôi” và thấy mình bị bêu lên vũ đài của chế giễu: Sa giông kia là ai? là người da đen bị treo cổ không tòa, bị buôn bán và bắt làm nô lệ, bị phân loại và cưỡng bức, hay chính là những phần tử đang dần lên của chủ nghĩa phát xít, của các chính quyền toàn trị, của kêu gọi lao động và đoàn kết toàn thế giới lại?