“Phù thuỷ tranh giả mạo”: Khi nghệ thuật bước ra từ bóng tối của sự dố

Trong tác phẩm Cộng hòa, Plato từng cảnh báo về nguy cơ của mimesis – mô phỏng – như một hình thức giả thực (false reality), dẫn con người rời xa bản chất của cái thiện. Thế nhưng đến hậu hiện đại, triết gia Jean Baudrillard đảo ngược hoàn toàn luận điểm ấy khi cho rằng ta không còn sống trong thực tại mà trong mô phỏng của mô phỏng (hyperreality), nơi mimesis bị đẩy xa tới mức thực tại bị thay thế bởi mô phỏng.

Phù thuỷ tranh giả mạo của Edward Dolnick là một quyển sách quan trọng, nhất là trong thời đại nơi mọi giá trị đều có thể bị sao chép và chỉnh sửa. Quyển sách kể lại một trong những vụ giả mạo nghệ thuật tinh vi nhất lịch sử châu Âu hiện đại, hơn nữa còn mở ra một không gian triết học nơi cái thật và cái giả không còn là đối cực, mà trở thành hai hình thái song hành của một bản thể lưỡng diện.

Vụ lừa đảo nghệ thuật lớn nhất châu Âu

Phù thủy tranh giả mạo kể lại câu chuyện có thật ly kỳ về Han van Meegeren, một họa sĩ Hà Lan tầm thường nhưng đầy mưu lược, người đã thực hiện một trong những vụ lừa đảo nghệ thuật táo bạo nhất thế kỷ 20. Trong bối cảnh hỗn loạn của châu Âu thời Thế chiến II, Van Meegeren đã làm giả các bức tranh theo phong cách danh họa Johannes Vermeer và bán chúng cho giới sưu tầm – trong đó có cả tướng quốc xã Hermann Göring. Cuốn sách không chỉ là một tiểu sử tội phạm hấp dẫn, mà còn là một hành trình khám phá sức mạnh của niềm tin, sự tự huyễn hoặc và những định kiến trong giới nghệ thuật. Với lối kể chuyện sống động, Edward Dolnick dẫn dắt người đọc bước vào thế giới nơi ranh giới giữa thiên tài và kẻ lừa đảo mong manh đến khó ngờ.

Han van Meegeren: Thiên tài hay kẻ lừa đảo?

Han van Meegeren không được xem là một tài năng hội họa lớn trong thời đại của mình. Ông không được giới phê bình tôn vinh, cũng chẳng tạo được dấu ấn nghệ thuật riêng. Cũng bởi lẽ đó, ông nuôi dưỡng một sự phẫn nộ âm thầm với thế giới nghệ thuật tinh hoa, và từ đó nảy sinh khát khao mãnh liệt được thừa nhận.

Ông chọn Vermeer làm mục tiêu: Danh họa Hà Lan thế kỷ XVII với sự nghiệp đỉnh cao – một cơ hội hoàn hảo để “tái phát hiện” những kiệt tác bị lãng quên. Van Meegeren nghiên cứu kỹ thuật vẽ, vật liệu cổ rồi giả mạo một loạt tác phẩm hoàn hảo đến mức đánh lừa cả giới chuyên gia lẫn bảo tàng hàng đầu. Đỉnh cao là khi một bức tranh “Vermeer giả” được bán cho Hermann Göring – cánh tay phải của Đức Quốc xã với giá trị tương đương hàng triệu đô. Bức tranh trở thành biểu tượng chiến lợi phẩm văn hóa trong tay phát xít. Nhưng trớ trêu thay, chính điều đó đã đẩy Van Meegeren vào vòng lao lý sau chiến tranh, khi ông bị cáo buộc bán báu vật dân tộc cho kẻ thù.

Bị kẹt giữa thế tiến thoái lưỡng nan, Van Meegeren buộc phải thú nhận trong một phiên tòa: Bức tranh ấy không phải là Vermeer mà là của tôi. Và để chứng minh mình không phản quốc mà chỉ là một kẻ lừa đảo nghệ thuật, ông đã vẽ một bức tranh giả khác ngay tại phòng giam.

Niềm tin và sự huyễn hoặc tập thể

Vậy điều gì khiến một bức tranh giả mạo lại được ca tụng như kiệt tác? Tại sao những con mắt tinh tường nhất từ bảo tàng cho đến chuyên gia đều bị qua mặt? Câu trả lời nằm ở thứ dễ bị thao túng nhất: Niềm tin.

Tác giả Edward Dolnick khéo léo vạch trần một sự thật khó nuốt: Giá trị nghệ thuật không phải lúc nào cũng nằm ở chính tác phẩm mà còn ở những gì chúng ta muốn tin về nó. Khi một bức tranh được gắn nhãn “Vermeer”, đôi mắt và lí trí bỗng trở nên dễ dãi. Những nét vẽ có phần cứng nhắc được ca ngợi là kiểu cách, màu sắc có phần gượng ép được diễn giải là một phép thử nghiệm táo bạo.

Những bức tranh của Van Meegeren không còn đơn thuần là giả mạo, mà chúng trở thành biểu tượng, vượt xa thực tại mà chúng sao chép. Quyển sách của Dolnick cũng khiến độc giả nhận ra rằng nghệ thuật không hoàn toàn là lãnh địa thuần khiết mà là một thị trường, một hệ sinh thái đầy định kiến, quyền lực, và thẩm quyền được thiết lập bằng tiếng nói của số đông và thương hiệu cá nhân.

Thị trường nghệ thuật và nền kinh tế của niềm tin

Qua một phân tích sâu sắc về cơ chế định giá nghệ thuật, Dolnick cho thấy: cái làm nên giá trị của một bức tranh không chỉ là chất lượng thẩm mỹ, mà còn là thẩm quyền của chuyên gia, của bảo tàng và danh tiếng của nghệ sĩ. Van Meegeren, hiểu rõ điều đó, đã khéo léo thao túng toàn bộ hệ thống niềm tin ấy để nâng tầm một sản phẩm giả mạo thành cổ vật đáng giá triệu đô của thế kỷ 17.

Ở đây, nghệ thuật không đơn thuần là sáng tạo – nó là nghi thức chuyển hóa từ vô danh thành thiêng liêng, một quá trình được thực hiện bằng ngôn ngữ, danh tính và sự hợp thức hóa của giới học thuật. Chính điều đó khiến vụ lừa đảo trở thành một nghi lễ nghịch đảo – nơi nghệ thuật bước ra từ bóng tối của dối trá.

Chủ nghĩa phát xít và tác phẩm nghệ thuật như những chiến lợi phẩm

Dolnick không chỉ viết về mỹ học và lịch sử. Ông viết về quyền lực và về cách nghệ thuật trở thành công cụ của quyền lực. Việc Hermann Göring – một trong những nhân vật cấp cao của Đức Quốc Xã – bị Van Meegeren lừa bán một bức tranh giả là cao trào đạo đức của toàn bộ cuốn sách: Khi cái đẹp được sử dụng để phục vụ cái ác, thì liệu việc làm giả cái đẹp có trở thành một hành động phản kháng chính trị?

Hành động giả mạo không còn là tội ác, mà là một hình thức chiếm đoạt ngược – “phản địa chính trị” (Counter-hegemonic aesthetics). Van Meegeren vô tình đã lật ngược mối quan hệ giữa kẻ xâm lược và nghệ thuật bản địa. Trong tay ông, cái giả trở thành một hình thức kháng cự đầy mỉa mai – cái đẹp cũng có thể là vũ khí.

Trong một thế giới đầy deepfake, tranh AI, quyển sách của Dolnick mang tính tiên tri đáng sợ. Nó đặt ra câu hỏi: Chúng ta còn có khả năng phân biệt giữa sáng tạo chân thực và thao tác kỹ thuật không? Tác phẩm ấy đã tác động đến trải nghiệm thẩm mỹ của chúng ta như thế nào?

Phù thủy tranh giả mạo không chỉ là một tác phẩm kể chuyện xuất sắc, mà còn là một nghiên cứu sâu sắc về bản chất con người. Edward Dolnick không vội sa vào việc kết tội hay biện hộ cho Van Meegeren, thay vào đó ông mổ xẻ sự kiện này như một hiện tượng văn hóa – nơi cái giả không đơn thuần là dối trá, mà là lời thách thức đối với những gì ta từng cho là thật. Lối kể chuyện của Dolnick sống động, hấp dẫn như một tiểu thuyết trinh thám, nhưng vẫn đầy chất liệu học thuật. Ông kết nối nghệ thuật, lịch sử, chiến tranh, và tâm lý học trong một cấu trúc chặt chẽ khiến người đọc vừa cảm thấy giải trí vừa buộc phải trả lời các câu hỏi đầy tính phản tư.

Nguyệt Cầm