Sơ lược về kỹ thuật giả mạo tranh – Trích “Phù thủy tranh giả mạo”

Trích từ: Phù Thủy Tranh Giả Mạo – Cơn Cuồng Vermeer, Đức Quốc Xã Và Vụ Lừa Đảo Nghệ Thuật Lớn Nhất Thế Kỷ XX

Tác giả: Edward Dolnick

Đơn vị giữ bản quyền: Phương Nam Book

Phát hành: tháng 04.2025

Tác phẩm được trích đăng với sự đồng ý của Phương Nam Book.

./.

Một kẻ giả mạo tranh có thể hy vọng rằng sẽ không có nhà khoa học nào kiểm nghiệm sản phẩm của mình, nhưng hắn không thể coi đó là điều hiển nhiên. Với một kẻ chuyên giả mạo tranh của các danh họa cổ điển, thách thức kỹ thuật đầu tiên là mô phỏng niên đại tác phẩm. Làm cách nào hắn có thể biến một bức tranh mới vẽ cách đây ba tháng trông giống y hệt một tác phẩm ra đời từ ba thế kỷ trước?

Bắt đầu từ những bức vẽ mực, vốn đặt ra nhiều thách thức tương tự như tranh vẽ màu nhưng ít gian nan hơn. Kẻ làm giả có thể luyện tay nghề trên các bản vẽ nét trước khi chuyển sang tranh sơn dầu, giống như tên tội phạm đi cướp các trạm xăng trước khi tấn công các ngân hàng. Đầu tiên, cần phải có giấy. Bạn phải tìm đúng loại giấy vì ai đó có thể nhờ các nhà khoa học kiểm chứng, những người có thể xác định niên đại của bất cứ thứ gì từng mang sự sống (chẳng hạn như một cái cây).

Phần việc này rất dễ. Christopher Wright, một học giả lỗi lạc về tranh Vermeer và là người chưa từng bị buộc tội làm ăn phi pháp, đã đứng ra chứng minh điều này. Trong căn hộ của mình ở London, ông lục tìm trong hàng ngàn cuốn sách mỹ thuật để chọn ra bộ sách chín tập của John Smith mang tên A Catalogue Raisonné of the Works of the Most Eminent Dutch, Flemish, and French Painters. Wright lấy xuống tập một và lật sang trang in ngày xuất bản. “À, năm 1829. Hoàn hảo.” Ông lật tiếp vài trang. Những cuốn sách cổ như vậy luôn có một đến hai trang trắng ở đầu và cuối sách, những trang mà kẻ giả mạo tranh chắc chắn có thể cắt ra sử dụng. Đây là một ví dụ. Wright mở ra chỗ trang giấy trắng và ngẫm nghĩ một lúc. Sau đó, ông bắt chước giọng điệu ngọt xớt của một tay buôn tranh với một khách hàng lắm tiền. “Có lẽ tôi nên giới thiệu với ngài về bức Constable tuyệt vời này chăng? Bức Thánh đường Salisbury (Salisbury Cathedral), ngài biết đó. Tuyệt quá phải không?”

Giống như trò bịp của Wright, hầu hết những kẻ giả mạo tranh đều thực hiện theo lối tư duy ngược – họ bắt đầu với chất liệu rồi sau đó mới chọn họa sĩ nào phù hợp với chất liệu đó. Phương châm của họ là “Hãy để giấy chọn danh họa.” Thường thì loại giấy đó có xuất xứ từ những cuốn sách. Tom Keating, một tay làm tranh giả người Anh cẩu thả nhưng vẫn thành công, phát đạt trong suốt những năm 1960-1970 khi tìm được nguồn cung cấp các loại giấy cổ xưa từ một cửa hàng bán họa cụ lâu đời đã ngừng kinh doanh. Nhưng những phát hiện như vậy rất hiếm. Sách dễ tìm hơn nhiều so với bất kỳ nguồn giấy có từ hàng thế kỷ trước, và giống như cuốn sách của John Smith, chúng có niên đại chính xác.

Vì vậy, những kẻ giả mạo tranh thường lui tới các cửa hàng sách cũ để tìm kiếm những cuốn sách bị quên lãng, tốt nhất là những cuốn có khổ lớn. Elmyr de Hory, một tay giả mạo tranh nổi tiếng gốc Hungary, ưa thích những cuốn sách như Chateaux of the Loire và Battles of the Great War. Hắn tự nhận là đã từng bán một bức “Modigliani” vẽ trên tờ giấy xé từ một cuốn sách mà hắn mua với giá 1 đô-la.

Vậy là đã có thể yên tâm về giấy. Bây giờ tới các lỗ mọt. Những kẻ giả mạo tranh không phải là những con mọt sách duy nhất quan tâm đến những cuốn như Chateaux of the Loire. Lỗ mọt là những đường hầm nhỏ tí khoét sâu vào những cuốn sách cũ hoặc những tờ giấy cổ xưa. Kẻ giả mạo tranh sẽ rất mừng khi thấy lỗ mọt, vì đó là bằng chứng cho thấy sự lâu đời, nhưng những cái lỗ này lại gây ra một vấn đề tương đối khó xử lý.

Trong một bức vẽ nét có niên đại từ nhiều thế kỷ trước, các cạnh của lỗ mọt sẽ không có bất kỳ dấu mực nào, bởi vì mực vẽ đã khô từ lâu trước khi lũ mọt bắt đầu đào hầm. Nhưng nếu một tay giả mạo tranh thời nay nếu không để ý mà cứ bắt tay vào vẽ, thì mực từ cọ vẽ của hắn có thể thấm vào lỗ mọt và tố cáo trò lừa đảo này. Vậy kẻ giả mạo tranh phải làm gì?

Những kẻ giả mạo tranh thường khư khư giấu kín bí quyết của mình – cũng giống như các nhà ảo thuật – nhưng Eric Hebborn quá cố, một kẻ có tính ưa phô trương đã phá bỏ các quy tắc của phường nghề. Cuốn Art Forger’s Handbook của ông ta là một cuốn cẩm nang hướng dẫn cách làm tranh giả. Thomas Hoving nói rằng cuốn sách ấy chứa đầy các thông tin chi tiết “gần như ngang tầm thuyết Tương đối của Einstein.”

Hebborn là một tay lừa bịp chuyên nghiệp, và nhiều chuyện ông ta kể thật khó tin. Liệu có đúng như lời Hebborn tuyên bố khi còn là một thiếu niên, ông ta đã làm việc cho một người đàn ông lập dị nhưng tốt bụng, thường có thói quen ngủ thò chân ra ngoài cửa sổ với một sợi dây lủng lẳng ở ngón chân cái, cột một tờ hướng dẫn cho khách kéo dây gọi mình trong trường hợp khẩn cấp.

Nhưng mọi chuyện về Hebborn đều khác biệt và kỳ lạ (kể cả cái chết của ông ta, trên một con phố ở Rome vào tháng Một năm 1996, một kẻ nào đó đã nện vỡ sọ ông bằng búa). Hebborn khoe đã bán được hơn năm trăm bức tranh giả mạo các danh họa cổ điển và quả quyết rằng một số bức thậm chí còn được treo trong các thánh đường mỹ thuật như Bảo tàng Metropolian ở New York và Bảo tàng Quốc gia ở Washington, D.C. Bất kể độ thực hư của những câu chuyện này ra sao, không thể phủ nhận rằng Hebborn là một tay có nghề. (Hoving cũng từng nhắc đến “tài năng đáng sợ” của ông ta.) Và những tay đồng nghiệp của Hebborn thừa nhận – đôi khi với vẻ khó chịu – rằng những thông tin kỹ thuật trong cuốn cẩm nang của ông ta hoàn toàn đúng sự thật.

Giải pháp của Hebborn cho vấn đề lỗ mọt không đòi hỏi gì hơn ngoài sự ranh ma và nước bọt. Làm cách nào để giữ cho mực vẽ không dính vào lỗ mọt? Bí quyết đầu tiên là phải trét kín lỗ mọt rồi mới bắt đầu vẽ. Tiếp đó nhai một cuộn giấy nhỏ cho đến khi nó hoàn toàn mềm nhão. Tách miếng giấy vá này ra và đặt lên lỗ mọt. Dùng một cái vồ bằng gỗ gõ nhẹ cho miếng giấy trét kín lỗ. Khi miếng vá đã khô hoàn toàn, dùng dao cạo cắt bỏ những phần dư ra. Xong rồi mới bắt đầu vẽ. Khi mực đã khô thì loại bỏ chỗ trét đó đi là xong.

Những vết ố trên mặt giấy cũng tạo ra một vấn đề tương tự. Đây là những đốm nâu đỏ thường thấy trên mặt giấy lâu năm và những kẻ giả mạo tranh có nhiều cách đơn giản để tạo ra những vết ố giả. Tom Keating thì thích dùng bột cà phê. Trước tiên ông ta sẽ vẽ bức tranh. “Khi mực khô,” Keating nhớ lại, “tôi sẽ thấm ướt tờ giấy rồi búng một thìa Nescafé lên không trung. Khi bột cà phê rơi xuống, các vết ố sẽ xuất hiện như có phép màu.”

Với các tác phẩm có niên đại gần hơn thì mọi việc càng thêm đơn giản. Vì loại giấy phù hợp được sản xuất mới chừng vài năm hay vài chục năm thôi, chứ không phải vài thế kỷ trước, nên chỉ cần những cách xử lý thô sơ mà hiệu quả. Giorgio Vasari, tác giả cuốn Lives of the Artists, cho rằng Michelangelo đã tận dụng rất tốt những ngọn bấc ám khói. “Ông ấy cũng sao chép những bản vẽ mực của các bậc thầy hoàn hảo đến mức không thể phân biệt được bản sao với bản gốc, vì ông ấy đã hun và nhuộm màu cho tờ giấy mang vẻ xưa cũ,” Vasari viết. “Ông thường giữ tranh nguyên bản và lấy phiên bản của mình thay thế khi trả lại.”

Nếu việc hơ một tờ giấy trên ngọn lửa quá khó khăn, kẻ giả mạo tranh có thể chọn cách nhúng thật nhanh tờ giấy vào dung dịch nước trà hoặc cà phê. David Stein, kẻ chuyên làm giả tranh của các bậc thầy hiện đại như Picasso và Chagall cho đến khi bị bắt vào năm 1969, đã hết lời ca ngợi những lợi ích của trà như bất kỳ người sành sỏi nào. Có lúc, Stein từng tính toán chi phí của một bức tranh màu nước “Chagall” mà ông ta hoàn thành từ một đến hai giờ đồng hồ và bán với giá 5.000 đô-la: “Trà: hai xu; giấy: 3 đô-la; màu nước: 8 đô-la; khung tranh: 30 đô-la.”

Giờ thì tới mực vẽ. Ở đây, chiến lược của kẻ giả mạo tranh cũng giống như mánh khóe của một tay súng bắn tỉa, trước tiên bắn một phát vào tường rồi vẽ hồng tâm xung quanh lỗ đạn.

Mực lâu năm sẽ phai dần. Để tạo ra một bức vẽ xưa cũ, Hebborn vui vẻ giải thích, ta hãy khởi sự với mực pha loãng.
Tất nhiên, bản thân loại mực đó phải được làm đúng theo thông số kỹ thuật thời xưa để qua mặt mọi cuộc kiểm nghiệm hóa học. Loại mực được các danh họa cổ điển ưa chuộng, Hebborn viết, thường được lấy từ một trong ba nguồn chính: bồ hóng từ củi gỗ liễu; túi mực của loài mực nang; hoặc các khối u trên thân cây sồi. Giống như công thức của một nhà giả kim, công thức chế tạo loại mực vẽ cổ là một trình tự gồm nhiều bước tỉ mỉ. Trộn nguyên liệu thô với một chút nước mưa, thêm một vài mảnh rỉ sét và một, hai giọt giấm, sau đó đun nóng hỗn hợp cho đến khi có được độ quánh đặc thích hợp.

Rất ít kẻ giả mạo tranh mang khuynh hướng khoa học; những mưu mẹo của họ phát xuất từ nhà bếp hơn là từ phòng thí nghiệm. Hebborn vì thế thường so sánh việc giả mạo tranh với chuyện nấu ăn. Một bức tranh “có thể được nướng qua mà không làm cháy khét ở mức nhiệt vừa phải,” ông ta hướng dẫn trong một đoạn về cách giúp mực ăn sâu vào mặt giấy, giống như những bức tranh vẽ mực cổ xưa. “Việc này cũng giống như món tỏi phi, để lâu thêm một tí là hỏng, nên phải để ý thật kỹ.”

Sau khi nắm được một số trở ngại mà kẻ giả mạo tranh phải đương đầu, chúng ta hãy chuyển sang tranh sơn dầu. Chúng ta sẽ xem xét chi tiết cách những kẻ giả mạo tranh tạo ra những bức tranh “xưa”, nhưng trước mắt cần nhấn mạnh một điểm chung – việc làm tranh giả đã khó thì việc giả mạo những bức tranh cổ lại càng khó hơn vạn lần. Ngay cả những kẻ giả mạo tranh chuyên nghiệp cũng phải lắc đầu e dè trước thách thức này. “Khả năng lật tẩy một kẻ làm giả tranh sơn dầu cao hơn gấp nghìn lần so với việc lật tẩy những kẻ làm giả các chất liệu khác,” David Stein, một tay giả mạo tranh người Pháp, cảnh báo. “Tranh sơn dầu thường là những tác phẩm đinh chốt của họa sĩ và hầu như luôn được lập danh mục trên toàn thế giới. Vì vậy, khi có kẻ tìm cách bán một bức sơn dầu giả mạo mà chủ phòng tranh hoặc nhà buôn tranh không thấy bức tranh đó được liệt kê trong danh mục, họ sẽ biết ngay là có điều gì đó đáng ngờ. Hơn nữa, một bức tranh sơn dầu, như tranh của Chagall, không thể tùy tiện đem bán ở bất kỳ phòng tranh nào. Có bao nhiêu phòng tranh sẵn sàng bỏ 60.000 đô-la để mua một tác phẩm như vậy, mà đó mới chỉ là mức giá thông thường của tranh sơn dầu Chagall?”

So với Hebborn, Stein chỉ là một tay cò con. Nhưng dù tự mãn là thế, Hebborn cũng phải nhắc lại lời cảnh báo của Stein. Hãy cứ bám theo những bức tranh vẽ nét, ông ta đưa ra lời khuyên. Và tránh xa tranh sơn dầu. Sau đó Hebborn cảnh báo thêm một điều nữa. Ngay cả khi kẻ giả mạo tranh đủ tỉnh táo để tránh xa tranh sơn dầu, hắn cũng nên tập trung vào “những họa sĩ dễ vói tới”.

Những tên tuổi lớn như Brueghel, Holbein và Rembrandt thì không nên. Những tên tuổi vĩ đại này sẽ gây ra mối nguy hiểm gấp đôi – họ tài giỏi đến mức kẻ giả mạo tranh không thể nào bắt chước được phong cách, và tác phẩm của họ thì giá trị đến mức bất kỳ bức tranh giả mạo nào cũng sẽ thu hút sự hoài nghi của các chuyên gia thẩm định. Riêng lần này, Hebborn quyết định lột bỏ chiếc mũ của tên hề sang một bên và nói hết sức nghiêm trang: “Những họa sĩ vĩ đại này hoàn toàn không phù hợp với mục đích của kẻ giả mạo tranh.”

Eric Hebborn, một họa sĩ tự phụ ghê gớm, đã tuyên bố như vậy. Thế mà Han van Meegeren vẫn cứ quyết giả mạo tranh của đại danh họa Johannes Vermeer.