Cuối thế kỷ 19, cùng vơi cả thế giới, Việt Nam đã trải qua một cuộc biến thiên to lớn: các nước Âu Mỹ sau khi phát triển đã dòm ngó sang các nước Á, Phi. Các nước Á, Phi đứng trước hai sự lựa chọn, một là bế quan tỏa cảng, hai là bắt tay với các nước lớn.
"Giữa lúc ấy, có một người sáng suốt nhất, học thức nhất, can đảm nhất, tài hoa nhất, nhìn rõ cái tương lai mờ ám của nước mình, muốn đứng lên kéo buồm theo gió để con thuyền Việt Nam có thể lướt trên làn sóng văn minh. Người ấy là Nguyễn Trường Tộ tiên sinh."
Nguyễn Trường Tộ là một trong ít những người dám lên tiếng, gửi các bản điều trần khuyên vua Nguyễn nên mở cửa, bắt tay với châu Âu và đề xuất nhiều chính sách trên các lĩnh vực với khát vọng canh tân đất nước, nhưng không được trọng dụng.
Sau khi ông mất, rất ít người nhắc đến ông. Bằng tất cả lòng kính phục một bậc tiền bối có công với xã hội, nhà giáo Nguyễn Lân đã nghiên cứu kỹ lưỡng tư tưởng trong các bài điều trần của Nguyễn Trường Tộ và "mạo muội viết quyển sách nhỏ này".
