Hoàng Tử Bé (Tái bản năm 2019)

Hoàng tử bé cho thấy sự vô minh đi kèm với góc nhìn không đầy đủ và hạn hẹp. Ví dụ, trong chương 4, khi nhà thiên viên học người Thổ Nhĩ Kì lần đầu tiên trình bày khám phá của mình về Tiểu Hành Tinh B-612, không ai thèm quan tâm bởi vì ông mặc một bộ đồ người Thổ truyền thống. Nhiều năm sau, ông diễn thuyết tương tự nhưng mặc Âu phục và nhận được lời nhiều lời khen tấm tắc. Bởi vì bông hoa 3 cánh miêu tả trong chương 16 đã dành cả đời mình ở sa mạc, nó sai lầm khi kết luận rằng Trái Đất chỉ có một vài mống người và họ không có rễ, luôn trôi nổi.

Kể cả các nhân vật chính trong Hoàng tử bé cũng có lúc suy nghĩ hạn hẹp. Trong chương 17, người kể thừa nhận rằng mô tả trước đây của anh về Trái Đất tập trung quá nhiều vào loài người. Trong chương 19, ông hoàng nhỏ nhầm lẫn tiếng vọng của mình thành tiếng nói của loài người và buộc tội con người chỉ biết lặp đi lặp lại. Câu chuyện cho thấy, những phán xét vội vàng này dẫn đến sự phát triển các mẫu hình và định kiến nguy hiểm. Chúng cũng cản đường lối tư duy phản biện và cởi mở, điều vô cùng quan trọng trong cuộc sống cân bằng và hạnh phúc.

Phần lớn nội dung cuốn Hoàng tử bé coi hạn hẹp là một phẩm chất của người lớn. Ngay trong chương đầu, người kể đã phân minh rõ ràng giữa thế giới quan của người lớn và trẻ em. Ông mô tả người lớn không biết tưởng tượng, nhàm chán, bề nổi, và ngoan cố khẳng định rằng quan điểm giới hạn của họ là đúng sự thật. Mặt khác, với ông, trẻ em biết mộng mơ, suy nghĩ cởi mở, và ý thức được cũng như nhạy cảm trước bí ẩn và vẻ đẹp của thế giới.

Trong những chương đầu của câu truyện, người kể giải thích rằng người lớn thiếu trí tưởng tượng để nhìn thấy Bức họa số 1 của anh, thể hiện một con trăn đang nuốt một con voi, chứ không phải một cái mũ. Khi câu truyện tiến triển, những ví dụ về sự mù quáng của người lớn dần xuất hiện. Khi ông hoàng nhỏ di chuyển từ hành tinh này tới hành tinh khác, sáu người lớn cậu chạm mặt đã tự hào bộc lộ những phẩm chất của mình, và rồi bị cậu bóc mẽ những mẫu thuẫn và thiếu sót.

Ông hoàng nhỏ đại diện cho sự cởi mở của trẻ em. Cậu là một người lang thang, không ngừng đặt câu hỏi, và sẵn sàng chấp nhận những bí ẩn vô hình, tuyệt mật của vũ trụ. Cuốn tiểu thuyết cho thấy sự tò mày này là chìa khóa để thấu hiểu và sống hạnh phúc. Tuy nhiên, cuốn sách cũng cho thấy tuổi tác không phải là rào cản chính ngăn cách giữa người lớn và trẻ em. Ví dụ, người kể cũng đã hơi già để nhớ cách vẽ, nhưng anh vẫn đủ trẻ con để hiểu và làm bạn với ông hoàng nhỏ bé bỏng, từ chốn xa lạ.Đây là môt cuốn sách hay và y nghĩa.

Tác giả của Hoàng Tử Bé đã từng nói trong chính tác phẩm này: “ngôn ngữ là nguồn gốc của sự hiểu lầm” (Le langage est source de malentendus), tuy nhiên tôi thấy điều này đã được đẩy đi xa hơn sau khi đọc qua 3 ấn bản thịnh hành ở Việt Nam, trong suốt 25 năm qua: những bản dịch khác nhau có thể thay đổi hoàn toàn hướng tiếp cận của tác phẩm, thậm chí gây sai lệch.
Đoạn tôi muốn nói đến là hội thoại giữa cáo và hoàng tử bé, trong đó cáo có nói rằng:
Câu thứ 1: “S'il te plaît... apprivoise-moi! Dit-il.” và câu thứ 2 đáng chú ý: “Si tu veux un ami, apprivoise-moi !” (nguyên văn tiếng Pháp).
Dịch nghĩa: “Nếu cậu vui lòng, hãy cảm hoá tớ đi! - cáo nói.” (câu 1) và, “Nếu cậu muốn có một người bạn, hãy cảm hoá tớ!” (câu 2 tương ứng ở trên). Đây là bản dịch của Vĩnh Lạc, năm 1994 của NXB Đồng Nai, chuyển sang ấn bản điện tử năm 2002. Cùng người dịch này do Đông A ấn hành và tái bản mới nhất năm 2018, thì “cảm hoá” lại được chuyển thành “thuẫn dưỡng”.
Vẫn là hai câu trên, Nhã Nam và NXB Hội nhà văn do Trác Phong dịch lại cho ra từ “cảm hoá” là “thuần hoá”. Vậy là qua thời gian, qua tay các nhà xuất bản, thậm chí cùng một người dịch là Vĩnh Lạc, tác phẩm trên đã có 3 phiên bản với chỉ 1 từ “tame” (bản tiếng Anh dịch từ nguyên gốc tiếng Pháp dùng từ này). Nếu là bạn, bạn sẽ chọn “cảm hoá” hay “thuần dưỡng”, “thuần hoá”? Tôi nghĩ đến đây các bạn sẽ tức tốc đi tra từ điển Pháp - Việt lẫn Anh - Việt, từ Lạc Việt đến Google, rồi tặc lưỡi cảm thán sao cái người viết cái nhận xét này “quẫn trí” thế, bởi vì nghĩa chính xác của nó là “thuần hoá”. Tôi hoàn toàn có thể giải thích.
Cáo là một con vật, nhưng đứng trên tư cách khi cáo trở thành bạn của Hoàng tử bé rồi, thì nó không còn là một con vật thuần tuý nữa, nó là một người bạn, đồng đẳng, cùng có cảm xúc trìu mến và cần được Hoàng tử bé đáp lại với nó như một người bạn mà đôi bên đã “tạo sự liên hệ” một cách có mục đích. Rõ ràng đối với bạn bè, ngay từ ban đầu không thể dùng từ “thuần hoá”, hay tệ hơn nữa, “thuần dưỡng”. Cáo không còn là một con vật trong đoạn này.
Đến nay tôi chỉ giữ bản điện tử năm 2002 do Vĩnh Lạc dịch, tôi không mua tặng bạn bè hay người yêu quý của mình cuốn sách này mà chỉ chia sẽ với những ai thực sự có quan tâm đến sách khi họ đã đọc toàn vẹn Hoàng Tử Bé.
Cuối cùng tôi xin gửi thêm một câu có trong sách để lấy làm hài lòng rằng mình đã nói rõ ràng vấn đề đặt ra ban đầu, “những bản dịch khác nhau có thể thay đổi hoàn toàn hướng tiếp cận của tác phẩm, thậm chí gây sai lệch”:
“You become responsible, forever, for what you have tamed.”
Dịch làm sao đây nhỉ? Bản dịch của tôi nói rằng: “Cậu trở nên mãi mãi có trách nhiệm về những gì cậu đã cảm hoá”, nào giờ các bạn hãy thử câu đó với hai từ khác “thuần hoá”, “thuần dưỡng” đi, các đã hiểu vì sao tôi chia sẽ điều này rồi chứ?

Thoạt nhìn, từ trang bìa, tranh minh họa, giọng văn và cách thể hiện, Hoàng tử bé như 1 cuốn sách dành cho trẻ con, và thường nó cũng được bán như 1 cuốn sách thiếu nhi tại nhà sách. Tuy nhiên, cuốn sách này chắc chắn còn dành cho người lớn nữa: Hoàng tử bé nhắc chúng ta rằng những điều tốt đẹp nhất trong cuộc sống thường CÓ THỂ được tìm thấy giữa những điều tồi tệ nhất; Trở thành người lớn là 1 trạng thái tâm trí, không phải thực tế của cuộc sống; Và như con cáo nói: 1 người chỉ có thể nhìn thấy rõ ràng bằng trái tim, bất cứ điều gì thiết yếu đều là vô hình trước mắt.

Người lớn chúng ta thật dễ dàng để bị cuốn vào cơn điên cuồng của cuộc sống thường nhật, đến nỗi chúng ta dễ dàng quên rằng CÓ THỂ có nhiều thứ quan trọng hơn là theo đuổi công việc, lo lắng về 1 cuộc họp hay mong chờ 1 đợt tăng lương tiếp theo… Nhưng khi đến với Hoàng tử bé, theo 1 cách nào đó, cuốn sách như nói với mỗi đứa trẻ trong chúng ta, khiến ta nói theo ngôn ngữ của 1 đứa trẻ, cảm nhận như 1 đứa trẻ để bước vào thế giới của trẻ con và nhìn thế giới qua đôi mắt của chúng. Trong quá trình đó, ta khám phá ra hạnh phúc trong những điều bình thường, trần tục mà chũng ta đã bỏ qua khi trưởng thành.

Nếu bạn hoặc gia đình bạn có 1 hoàng tử bé hay công chúa nhỏ, tôi khuyên bạn nên tặng đứa bé ấy cuốn sách này. Tin rằng đứa bé sẽ coi trọng nó suốt đời và CÓ THỂ tiếp tục tặng lại cho những đứa con của mình hoặc những đứa trẻ khác.