Văn Học Nga Hiện Đại - Những Vấn Đề Lý Thuyết Và Lịch Sử

Văn Học Nga Hiện Đại - Những Vấn Đề Lý Thuyết Và Lịch Sử

"“Có lẽ không có nền văn học nước ngoài nào mà kinh nghiệm hiện đại của nó lại gần gũi đối với Việt Nam như văn học Nga. Khảo sát những vấn đề của Văn học Nga hiện đại cũng là để góp phần nhìn lại những vấn đề và những giá trị của nền văn học Việt Nam thế kỷ XX”

Văn học Nga hiện đại là một khái niệm thoạt nghe quen thuộc, tưởng không gây băn khoăn, nhưng thực chất khá phức tạp, cần có những giới thuyết.

Trước hết, đó là hai chữ “hiện đại”. Lịch sử văn học Nga, theo truyền thống, được chia thành hai thời kỳ lớn: văn học Nga cổ (древнерусская литература, thế kỷ XI - XVII) và văn học Nga thời đại mới (русская литература нового времени, từ thế kỷ XVIII). “Văn học Nga cổ” nhiều khi được thay thế bằng “văn học trung đại Nga”, còn khái niệm “thời đại mới” (новое время) của văn học Nga có thể tương ứng với “modern age” của phương Tây, nhưng không hoàn toàn đồng nhất. “Modern age” có thể bao hàm cả giai đoạn chủ nghĩa hiện đại (modernism), mà trong tiếng Nga gọi là “новейшее время” (thời đại mới nhất). Từ “эпоха модерна” của tiếng Nga cũng chỉ dùng cho “thời đại mới nhất” này, tức chủ yếu từ đầu thế kỷ XX.

Bởi vậy, khái niệm “văn học Nga hiện đại” mà chúng tôi sử dụng trong cuốn sách này sẽ được hiểu chủ yếu là văn học Nga thế kỷ XX, với mốc khởi đầu có thể có sự xê xích về thời gian ra trước hoặc sau mốc 1900 trên dưới một thập kỷ, nhưng đều được đánh dấu bởi: (1) về phương diện lịch sử xã hội là những biến cố cách mạng, với đỉnh điểm là Cách mạng vô sản Tháng Mười năm 1917; (2) về phương diện văn họclà sự thay thế chủ nghĩa hiện thực truyền thống bằng các trào lưu văn học mới có ảnh hưởng đến toàn bộ đời sống văn học của cả thế kỷ XX.

Văn học hiện đại là một giai đoạn quan trọng trong tiến trình lịch sử văn học Nga, là giai đoạn phát triển trong điều kiện dân tộc Nga và các dân tộc anh em trong đế quốc Nga cũng như trong Liên bang Xô viết sau đó trải qua những biến động, những thử thách lớn lao. Đất nước trở thành một cường quốc trên thế giới, một cộng đồng đa dân tộc liên hiệp thống nhất, rồi lại khủng hoảng, tan rã, ly khai.

Nhiều hiện tượng văn học Nga hiện đại đã trở thành “vấn đề”: tạo thành trào lưu, có những tác động to lớn trên quy mô dân tộc và quốc tế, gây ra những tranh luận trong việc xác định, đánh giá. Ở sách này, chúng tôi khảo sát chủ yếu ba vấn đề chính, gắn với những thời đại phát triển của lịch sử văn học Nga thế kỷ XX.

Chương thứ nhất, đó là vấn đề chủ nghĩa hiện đại trong văn học Nga hiện đại. Đây là mảng văn học từng được xem là thành tựu của một thời đại phục hưng văn hóa, “thời đại Bạc” của văn học Nga, nhưng cũng đồng thời bị coi là sản phẩm của văn hóa tư sản, là thứ văn chương suy đồi. Chủ nghĩa hiện đại của Nga cũng được coi là không có được sự phát triển đến cùng như ở phương Tây, do sự xuất hiện của nền văn học chuyên chính vô sản đã thay thế các xu hướng hiện đại chủ nghĩa. Tuy nhiên, từ cái nhìn khác, chủ nghĩa hiện đại Nga về bản chất cũng là con đẻ của thời đại cách mạng vô sản, và các nhà hiện đại chủ nghĩa, đặc biệt là các nhà văn, nhà thơ tiền phong (avant-gardist) lại cũng chính là những người khởi đầu nên một nền văn học mới – văn học Xô viết xã hội chủ nghĩa. Điều này sẽ được chúng tôi trình bày ở chương thứ nhất của công trình.

Chương thứ hai đề cập đến chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là trào lưu văn học chủ đạo của gần hai phần ba thế kỷ XX. Đã diễn ra những cuộc tranh luận lớn về nó trong các thập niên 1920 – 1930, 1950 – 1960 và cuối thập niên 1980. Vấn đề nguồn gốc và các giai đoạn phát triển của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa, những đặc trưng của nó cũng như mối quan hệ của nó đối với các trào lưu văn học khác, đặc biệt là với chủ nghĩa hiện thực thế kỷ XIX ở một số đề tài tiêu biểu như văn học chiến tranh, văn xuôi làng quê sẽ là nội dung chương thứ hai.

Chương thứ ba đề cập vấn đề chủ nghĩa hậu hiện đại – hiện tượng rộ lên từ những thập niên cuối cùng của thế kỷ XX, trong bối cảnh “điều kiện hậu hiện đại” của Liên Xô và sau đó là của Nga, với những tương đồng và dị biệt với hậu hiện đại phương Tây. Những vấn đề nguồn gốc ngoại lai và nội sinh của nó, những đại diện tiêu biểu (trong đó chú ý đến hiện tượng văn học nữ), cũng như vị thế của nó trong đời sống văn học đương đại sẽ được chúng tôi bàn tới ở chương này.

Phần phụ lục ở cuối, gồm một số bài viết, hoặc trích dẫn các bài viết của các nhà văn, nhà thơ, nhà lý luận phê bình thế kỷ XX về các xu hướng văn học hiện đại Nga có thể cung cấp thông tin bổ sung cần thiết cho những vấn đề được bàn tới trong các chương của sách.

Nội dung được trình bày trong cuốn sách của chúng tôi không phải là tất cả những vấn đề của văn học Nga hiện đại. Thực ra, còn có một số vấn đề khá quan trọng khác mà chúng tôi cũng hết sức quan tâm, đặc biệt là văn học Nga ở hải ngoại. Việc tìm hiểu văn học ở hải ngoại không chỉ làm bức tranh văn học Nga trở nên phong phú, toàn vẹn hơn, mà còn gợi ra những vấn đề lý luận như văn học so sánh, văn học di dân, v.v… Tuy nhiên, đây là một đề tài lớn, đòi hỏi nhiều công phu, trong đó quan trọng nhất là việc thu thập và bao quát tư liệu cả sáng tác lẫn phê bình lý luận, mà điều kiện của công trình này chưa thể thực hiện được. Hơn nữa, gần đây cũng đã có những công trình nghiên cứu công phu của các nhà Nga học khác được xuất bản ở Việt Nam(1). Bởi vậy, chúng tôi chỉ dừng lại ở phạm vi văn học trong nước, với những vấn đề chính yếu giúp hình dung tiến trình lịch sử văn học Nga thế kỷ XX một cách khái quát, với những hiện tượng tạo thành trào lưu, gây nên các cuộc tranh luận, có những tác động lớn không chỉ trong phạm vi nước Nga (và Liên Xô), mà còn cả trên quy mô thế giới, trong đó có Việt Nam.

Việc tìm hiểu các vấn đề văn học Nga hiện đại một cách hệ thống cũng sẽ có những đóng góp đối với việc nghiên cứu lịch sử và lý luận, phê bình văn học ở Việt Nam hiện nay.

Sách gồm 3 chương đề cập đến những vấn đề như sau: Chủ nghĩa hiện đại trong văn học Nga hiện đại; Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa trong văn học Nga hiện đại; Chủ nghĩa hậu hiện đại trong văn học Nga hiện đại."