Nam Kỳ Ngao Du

Chúng tôi được mời dùng bữa ở nhà một viên chức An Nam. Một bữa tối ấm cúng, mọi người cùng ăn, cùng uống. Chủ nhà hết sức dễ thương. Tôi không thể chê trách gì cả. Ông ta nói tiếng Pháp hoàn hảo. Bà vợ không hiểu oong đơ gì. Nhưng bà cho tôi biết nhiều hơn về xứ An Nam. Thời gian, khí hậu hay giống nòi chính là phước duyên tạo nên phong thái nhẹ nhàng kín đáo, sự duyên dáng và trang nhã đó. Mọi thứ ở người đàn bà này, trong chính con người này đều toát lên nét khả ái rất rõ ràng. Đây là thành tựu nhân văn khác hẳn với thành tựu của một công chức hoàn hảo nhất hay một kỹ sư khéo léo nhất. Tôi tin chắc rằng anh Ninh tinh quái sẽ sẵn sàng dùng sự quyến rũ khiến tôi xiêu lòng này như vũ khí chống lại Âu châu và nền văn minh phương Tây. "Đây là thứ mà các người đã kết liể" Tôi quy hàng. Nhưng tôi muốn giữ lấy cái logic giản đơn, bởi đây không phải là vấn đề của Pháp với An Nam. Nó lớn lao hơn nhiều. Cả thế giới đang tìm kiếm luân lý. Và không gì ngoài luân lý. Song thuở xưa thế giới đã đôi lần ảo tưởng về bất biến và vĩnh hằng. Ngày nay lương tri con người lại ngập tràn âu lo.

Ngay cả một gia đình người Pháp nhỏ bé cũng có thể cho ta thấy những tương phản như thế. Ta vẫn bắt gặp ở tỉnh lẻ những bà lão thị dân giản dị đến mức gần như quê mùa. Họ giữ một phong cách, hay đúng hơn là giữ chất gothic ở trong mình.

Nhưng cứ thử nhìn đứa con trai hay đứa con rễ làm luật sư, bác sĩ nghèo kiết và lăm mồm của họ xem. Những kẻ ấy đã tráo lê thói tư sản và rước vào sự hẹp hòi, phù phiếm tiểu tư sản.

Người An Nam đủ khôn ngoan để phân biệt giữa thực tâm và xã giao. Và tôi biế họ đã tha thứ cho tôi. Nhưng tôi sẽ không tái diễn lần nữa. Khi tôi vào phòng ăn